Rozwijały się inne skupiska zabudowy – jeszcze w trakcie budowy Kościoła Mariackiego około roku 1224 powstała przy nim parafia i szkoła.
Lokacja na prawie magdeburskim z dniem 5 VI 1257 r. zapewniła dzisiejszemu śródmieściu Krakowa regularny układ urbanistyczny i nową lokalizację rynku (który bywał przez wieki teatrem takich wydarzeń, jak hołd pruski w 1525 r., przysięga Tadeusza Kościuszki w 1294 r., zajęcie odwachu przez oddział Wojska Polskiego w 1918 r.). W XIV w. liczbę ludności Krakowa (wraz z pozostającymi w obecnych granicach Dzielnicy I Kazimierzem i Kleparzem) szacowano na 15 000 osób. Po pożarze z 1306 r. wzniesiono m. in. zamek i nowy gmach katedry, rozbudowano Kościół Mariacki, na Kazimierzu powstały kościoły św. Katarzyny i Bożego Ciała, dwory rycerskie, hale targowe i ratusz. W 1364 r. założono uniwersytet.
Przez wieki miasto piękniało: powstawały nowe budowle – Kaplica Zygmuntowska, dziedziniec arkadowy zamku, kościoły: św. Piotra i Pawła z kolegium jezuitów, paulinów na Skałce, św. Anny. Przebudowywano Sukiennice, w pałace przekształcały się kamienice mieszczańskie (m. in. pałac pod Baranami, siedziba rodowa Potockich, a w XX w. – Piwnicy Pod Baranami).
Scalenie organizmów, leżących obecnie w granicach Dzielnicy I miało miejsce w okresie Sejmu Czteroletniego. Rozwój gospodarczy rozpoczął się w okresie Księstwa Warszawskiego – sprzyjało mu utworzenie w Krakowie strefy wolnocłowej, a następnie ustanowienie Rzeczypospolitej Krakowskiej. Rozpoczęto zakładanie Plant i częściowo odbudowano Wawel. Rok 1850 przyniósł wieki pożar wcielonego do Austrii Krakowa, a także decyzję o powstaniu ?Twierdzy Kraków?, co dla późniejszej Dzielnicy I oznaczało m. in. stworzenie cytadeli na Wawelu i budowę fortów.
W 1866 r. Kraków otrzymał statut gminny, przywracający samorząd, który przeprowadził przestrzenne porządkowanie Krakowa i przyczynił się do wprowadzenia wielu udogodnień (m. in. w 1882 r. otwarto pierwszą linię tramwaju konnego, a w 1901, w dniu prapremiery ?Wesela? Stanisława Wyspiańskiego – elektrycznego). Rynek Główny stał się reprezentacyjnym placem miasta. Organizowano tu obchody rocznicowe i jubileusze, na Wawelu i Skałce odbywał się pogrzeby przeradzające się w wielkie manifestacje patriotyczne, odbudowano m. in. kościół franciszkanów, gdzie nową polichromię i witraże stworzył S. Wyspiański, wskrzeszono tradycję hejnału mariackiego. Rozwijał się teatr, wkrótce przeniesiony do nowego gmachu przy pl. Św. Ducha, powstał kabaret Zielony Balonik. Graniczna arteria Dzielnicy I – Aleje Trzech Wieszczów, powstawały od 1909 r. na miejscu stanowiących dawną granicę Krakowa fortyfikacji.
Na terenie późniejszego Kazimierza najstarsze skupisko osadnicze wiązało się ze Skałką, gdzie od około XI w. znajdowała się rotunda, związana z miejscem śmierci św. Stanisława, a prawdopodobnie od XII w. w pobliżu rozwijała się rodowa osada Strzemieńczyków. W dniu 27 II 1335 r. Kazimierz Wielki wystawił przywilej prawa magdeburskiego lokujący Kazimierz, którego mieszczanom udzielono szerokich przywilejów (spławianie drzewa, cotygodniowe targi, handel w Krakowie i innych miastach, budowa postrzygalni sukna i wagi metalu, przewóz trunków). W 1340 r. przyłączono wieś Bawół (tu prawdopodobnie zlokalizowano najstarsze budowle uniwersyteckie). Najważniejszym przedmieściem Kazimierza był Stradom, istniały także przedmieścia: Szewskie i Blechy, zwane od końca XV w. Podbrzeziem. W rejonie ul. Szerokiej rozwijało się od XV w. miasto żydowskie ze sławną szkołą talmudyczną Mojżesza Isserlesa. Co najmniej od XVI w. działał system zaopatrzenia w wodę, budowano rynsztoki i kryte kanały odprowadzające wodę do Wisły, istniał młyn papierniczy, topnia złota, wydobywano glinę, rozwijały się blechy. W dobie rozkwitu Kazimierz wraz z przedmieściami (bez miasta żydowskiego) liczył około 5000 mieszkańców, jednak w wyniku potopu szwedzkiego i wojny północnej liczba ta spadła, a w pejzażu charakterystyczne stały się tzw. pustki (zabudowa znajdowała się jedynie przy ul. Krakowskiej i przy Stradomiu, podobny upadek przeżywał w tym okresie Kleparz).
Ostatecznie Kazimierz do Krakowa włączyły władze austriackie w 1800 r. – w tych latach wzniesiono most na Wiśle i zakazano budowy domów drewnianych. Zrujnowane posesje w dawnej chrześcijańskiej części miasta przejmowała ludność żydowska (w 1817 r. udzielono jej zezwolenia na swobodne osiedlanie się i zaczęto wyburzać mury dzielące miasto), rozpoczęto likwidację murów obronnych, a materiał rozbiórkowy sprzedawano. W czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej podjęto ?plany upięknienia? Kazimierza i Stradomia (podobny plan istniał dla Kleparza) – m. in. przebito ul. Mostową i zakończono ją mostem im. Franciszka Józefa I.
W dobie autonomii galicyjskiej dokonała się integracja Kazimierza i Stradomia z Krakowem, rozpoczęto zabudowę terenów pomiędzy Stradomiem a centrum i założono Planty Dietlowskie w miejscu zasypanego koryta Wisły, powstała architektoniczno-ogrodowa koncepcja bulwarów wiślanych. W tej wówczas zamieszkiwanej prawie wyłącznie przez Żydów części Krakowa powstawała zabudowa sakralna i gmachy użyteczności publicznej (szpital, siedziba gminy wyznaniowej, ratusz adaptowano na szkołę). W okresie okupacji niemieckiej wymordowano znaczną część mieszkańców, a zabudowa zaczęła ulegać degradacji – co zostało zahamowane dopiero około połowy lat 80. XX w.
Kleparz, gdzie osada przedlokacyjna istniała najpewniej od końca XII w. przy kościele św. Floriana, lokowany był pierwotnie prawdopodobnie ok. 1371 r. (być może wraz z lokacją Nova civitas in Okol – jako Alta Civitas). W 1358 r. osadę wzmiankowano jako Florencję, ale już w XIV w. funkcjonowała nazwa Kleparz, która ustaliła się w początkach XVI w. W 1366 r. Kazimierz Wielki lokował miasto na prawie magdeburskim, dając podstawę do rozwoju rzemiosła (sukiennictwo, produkcja piwa i miodu) i handlu (zboże, cotygodniowe targi, jatki, kramy piekarskie, szewskie, kowalskie, przewóz trunków). Kleparz należał do dóbr królewskich, zarządzany był przez wójta, później przez radę miasta, która w 1421 r. wykupiła wójtostwo. Miasto miało rynek, ale nie posiadało murów, otoczone było jedynie drewniano-ziemnymi umocnieniami. Na początku XVI w. Kleparz – który wtedy przeżywał trwający do połowy XVII w. rozkwit – okalały osady przedmiejskie i jurydyki (Szlak, Błonie, Pędzichów, Biskupie, Strzelnica).
Zrujnowane po potopie szwedzkim i wojnie północnej miasto, liczące w okresie Sejmu Czteroletniego zaledwie 700 mieszkańców, po włączeniu do Krakowa zostało otoczone wspólnym obwodem tzw. okopów kościuszkowskich. W okresie Wolnego Miasta przyłączono Nowy Kleparz, w latach 1844-47 na terenie Nowej Wesołej zlokalizowano dworzec kolejowy. Po 1866 r. rozpoczął się wielkomiejski rozwój Kleparza (m. in. rynek podzielono na plac Matejki i Rynek Kleparski – targowisko), wznoszono budowle użyteczności publicznej (zakład Helclów, koszary arcyksięcia Rudolfa). Na początku XIX w. wytyczono ul. Basztową, wzdłuż której wzniesiono reprezentacyjne gmachy, m. in. Florianki, Banku Polskiego, starostwa, Izby Handlowej i Przemysłowej, Szkoły Sztuk Plastycznych. W 1910 r. wystawiono Pomnik Grunwaldzki (odbudowany w 1976 r. po zniszczeniu przez Niemców). W latach 1964-66 w rejonie Dworca Głównego podjęto próbę budowy nowego centrum miasta, obecnie realizującą się w ramach Krakowskiego Centrum Komunikacyjnego.

Tekst: Agnieszka Kruszyńska, Iwona Wendel

Na podstawie:

• Adamczewski J, Kraków od A do Z, Kraków 1992
• Adamczewski J, Mała encyklopedia Krakowa, Kraków 1997
• Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kraków 1998
• Dzieje Krakowa, red. Bieniarzówna J., Małecki J., Mitkowski J., t. 1 Kraków do schyłku wieków średnich, t. 2 Kraków w wiekach XVI – XVIII, t. 3 Kraków w latach 1796-1918, t. 4 Kraków w latach 1918-1939, Kraków 1979 – 1997
• Encyklopedia Krakowa, red. Stachowski A. H., Warszawa-Kraków 2000
• Florkowska-Frančić H., Z przeszłości Grębałowa 1247-1997, Kraków 1997
• Frančić M., Kraków – kalendarz dziejów. Od prawieków do wybuchu I wojny światowej, Kraków 1998
• Informator Dzielnicy VII Miasta Krakowa [Kraków 1999]
• Kronika Krakowa, red. Małecki J., Kurz A., Wyrozumski J., Warszawa 1996
• Lechowski A., Bronowice. Jubileusz 700-lecia lokacji, Kraków 1994
• Tobiasz M., Rozwój przestrzenny Prądnika Białego i Czerwonego, Kraków 1965
• Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1935-
• Studia nad przedmieściami Krakowa, Kraków 1938
• Świechowska H., Przedmieście Wesoła, Kraków 1938